Jafnaðarstefna í efnahags- og atvinnumálum

Með framsækinni atvinnustefnu Samfylkingarinnar er gert ráð fyrir að við búum í haginn fyrir vöxt nýrra atvinnugreina sem auka fjölbreytni í íslensku efnahagslífi á sama tíma og við hlúum að þeim frumatvinnuvegum sem við höfum byggt á hingað til. Nýting gjöfulla gæða til sjós og lands verður alltaf ein af undirstöðum atvinnu og lífskjara á Íslandi. Tryggja verður almenningi óhindraðan aðgang að ferskvatni en þegar stórfelld vatnstaka fer fram í atvinnuskyni er rétt að innheimta auðlindagjald.

Það er grundvallarafstaða Samfylkingarinnar að takmarkaðar náttúruauðlindir á Íslandi skuli nýta á forsendum sjálfbærni og almannahagsmuna. Með sjálfbærni mætum við þörfum samtímans án þess að draga úr möguleikum komandi kynslóða til að mæta þörfum sínum. Mikilvægasti þátturinn er að takast á við hamfarahlýnun af mannavöldum af fullri alvöru.

Með almannahagsmuni að leiðarljósi vill Samfylkingin skapa hvata til aukinnar framleiðni við auðlindanýtingu með nýsköpun og framförum í þekkingu og tækni, gæta jafnvægis við opinbera stefnumótun milli hagkvæmnisjónarmiða og samfélagslegra markmiða, svo sem um atvinnu- og byggðaþróun, og tryggja auk þess lýðræðislega aðkomu fólks að öllum meiriháttar ákvörðunum um atvinnuþróun sem getur valdið náttúruspjöllum. Síðast en ekki síst leggur Samfylkingin höfuðáherslu á að arður sem er tilkominn vegna auðlindarentu af sameiginlegum auðlindum þjóðarinnar skili sér með beinum hætti til þjóðar og nærsamfélags.

Auðlindir í þjóðareign

Samfylkingin vill að nýtingarréttur á náttúruauðlindum í þjóðareign sé tímabundinn og úthlutað gegn fullu og sanngjörnu gjaldi. Markmiðið er að tryggja almenningi, eiganda auðlindanna, fulla auðlindarentu. Auðlindagjöld eru ekki skattar heldur afnotagjald sem er innheimt eins og hver önnur leiga.

Fullt gjald fyrir nýtingu náttúruauðlinda má fá á sanngjarnan og gagnsæjan hátt með útboði nýtingarleyfa til takmarkaðs tíma í senn. Til að gjaldtakan raski ekki rekstrargrundvelli fyrirtækja sem þegar hagnýta þær náttúruauðlindir sem um ræðir verður innleiðing á slíku útboði að eiga sér stað á hæfilega löngu tímabili og taka tillit til samfélagslegra þátta.

Sjávarútvegur

Fiskistofnar á Íslandsmiðum eru sameign íslensku þjóðarinnar. Aðgangsstýring kvótakerfisins í sjávarútvegi er nauðsynleg til að hámarka virði fiskistofnanna en takmarkanir á veiðum mynda um leið auðlindarentu sem rennur nú nær óskipt til þeirra sem fara með nýtingarleyfi. Samfylkingin einsetur sér að tryggja að hagsmunir þjóðarinnar og almennings verði í forgrunni og að fullt gjald og sanngjarnt verði innheimt fyrir fiskveiðiauðlindina. Ein leið að því marki felst í árlegri innköllun hóflegs hluta aflaheimilda og útboði nýtingarleyfa til takmarkaðs tíma.

Samfylkingin styður áframhaldandi hagræðingu í sjávarútvegi en geldur varhug við óhóflegri samþjöppun eignarhalds í greininni. Gæta þarf að jafnvægi milli hagkvæmnisjónarmiða og samfélagslegra markmiða um atvinnu- og byggðaþróun og herða á lögum um hámark aflahlutdeildar einstakra eða tengdra útgerðaraðila svo þau virki sem skyldi. Kanna skal kosti þess að leyfa sveitarfélögum sem fá úthlutað byggðakvóta að leigja frá sér heimildir og nýta afraksturinn til annarrar atvinnuuppbyggingar með það fyrir augum að auka fjölbreytni í atvinnulífi.

Fiskeldi

Framtíðarþróun og verðmætasköpun í fiskeldi verður að byggja á skýrum kröfum um sjálfbæra nýtingu með áherslu á traust eftirlit, vöktun og rannsóknir. Taka verður af festu á stórfelldum slysasleppingum þannig að þeim fylgi þung viðurlög fyrir fiskeldisfyrirtæki. Skapa þarf sterkari hvata til þróunar og notkunar á tækni með lokaðar sjókvíar og ófrjóan lax. Til langs tíma er þetta lykilatriði svo fiskeldi fái þrifist í sátt við náttúruna og villta laxastofna. Því er mikilvægt að styrkja eftirlitsstofnanir fiskeldis svo þær geti betur sinnt hlutverki sínu, sérstaklega á starfssvæðum greinarinnar, og gæta þess að vísindalegri ráðgjöf Hafrannsóknastofnunar sé fylgt til hins ítrasta.

Samfylkingin styður áframhaldandi uppbyggingu fiskeldis á landi. Tryggja verður að þjóðin njóti arðs af auðlindum sínum og á það við um fiskeldi eins og aðrar atvinnugreinar sem nýta sameiginlegar auðlindir þjóðarinnar. Samfylkingin leggur áherslu á arðsemi, gjaldtöku fyrir tímabundin rekstrarleyfi og fiskeldisgjald. Þá er mikilvægt að tryggja lýðræðislega aðkomu íbúa að ákvörðunum um uppbyggingu fiskeldis í umhverfi þeirra og að tekjur skili sér til nærsamfélagsins.

Ferðaþjónusta

Samfylkingin vill treysta stöðu ferðaþjónustunnar í sátt við samfélag og náttúru og keppa að því að Ísland verði á meðal vistvænustu ferðalanda heims. Framtakssemi frumkvöðla í ferðaþjónustu hefur haft jákvæð áhrif á atvinnu- og byggðaþróun vítt og breitt um landið. Taka þarf mið af þessu í atvinnu- og byggðastefnu stjórnvalda og auka samstarf við greinina á sviði nýsköpunar. Ferðaþjónustan þarf sterkan ramma og stjórnfestu til að dafna áfram í sátt við þjóðina. Brýnt er að stjórnvöld verji og fjárfesti í innviðum ferðaþjónustu og stuðli að því að framleiðslu- og þjónustugetu fyrirtækja í greininni verði viðhaldið.

Samfylkingin leggur áherslu á aukna verðmætasköpun í greininni fremur en fjölgun ferðamanna, jafnari dreifingu þeirra um landið og aukið átak til uppbyggingar og verndar á fjölsóttum ferðamannastöðum. Brýnt er að útfæra álagsstýringu með gjaldtöku fyrir aðgang ferðamanna að náttúruperlum Íslands, sem getur verið breytilegt eftir árstíma og staðsetningu, svo hægt sé að undanskilja svæði þar sem álag vegna ferðaþjónustu er lítið. Tekjur skuli renna til uppbyggingar ferðamannastaða og til nærsamfélaga. Gistináttagjald komi til sveitarfélaga.

Koma þarf stjórn á skammtímaleigu til ferðamanna (Airbnb sem dæmi). Herða þarf eftirlit og veita sveitarfélögum auknar heimildir til að hafa áhrif á starfsemina. Þannig er hægt að draga úr álagi á húsnæðismarkaðinn vegna ferðaþjónustu.

Landbúnaður

Landbúnaður á Íslandi hefur mikla sérstöðu sem Samfylkingin vill virða. Þróun landbúnaðar er ekki aðeins þýðingarmikil fyrir fæðu- og matvælaöryggi þjóðarinnar heldur einnig fyrir byggðaþróun í landinu. Þróun heimsmála síðustu ár sýnir með óyggjandi hætti hversu mikilvæg innlend matvælaframleiðsla er þjóðarbúinu. Með mikilli grænni orku getum við framleitt mun meira en nú er gert og mikilvægt að nýta hana til fjölbreyttari matvælaframleiðslu, sem stuðli jafnt að heilbrigði neytenda og nýtist í baráttunni gegn loftlagsvánni.  Ísland hefur allt sem þarf til að vera leiðandi á heimsvísu í vistvænni matvælaframleiðslu. 

Samfylkingin vill auka aðgengi fólks um allt land að heilsusamlegum matvælum og tryggja að neytendur hafi aðgang að áreiðanlegum upplýsingum um uppruna matvæla og kolefnisfótspor. Leggja þarf kapp á að rannsaka kolefnisfótspor matvælaframleiðslu miðað við íslenskar aðstæður svo hægt verði að veita neytendum áreiðanlegar upplýsingar. Í innkaupum hins opinbera eiga matvæli úr heilnæmum afurðum að vera í fyrirrúmi með hliðsjón af framleiðsluháttum og umhverfisáhrifum.

Samfylkingin vill áfram styðja við landbúnað á Íslandi en tímabært er að ráðast í endurskoðun á landbúnaðarkerfinu í samráði við bændur. Markmiðið er að nýta styrki hins opinbera betur með það fyrir augum að auka frelsi og bæta hag bæði bænda og neytenda en stuðla jafnframt að nýsköpun og fjölbreytni, aukinni grænmetisrækt og umhverfisvænni matvælaframleiðslu. Styrkja verður rekstrargrundvöll innlendrar matvælaframleiðslu áður en ráðist er í umfangsmikla endurskoðun innflutningstakmarkana. Samfylkingin vill skapa eftirsóknarverð starfsskilyrði í landbúnaði og auka tækifæri til framþróunar í greininni og huga þarf sérstaklega að fjármögnunarkjörum svo hægt sé að lifa af greininni. Nauðsynlegt er að tryggja nýliðun og kynslóðaskipti í landbúnaði.

Orkumál

Samfylkingin vill framfarir í orkumálum til að styðja við verðmætasköpun og orkuskipti sem grundvallast á sjálfbærri nýtingu innlendrar orku í almannaþágu. Tryggja þarf orkuframleiðslu sem stendur undir fólksfjölgun og orkunotkun fyrirtækja og heimila. Hvers kyns ákvarðanir um orkuvinnslu eiga að byggjast á heildstæðu hagsmunamati þar sem tekið er tillit til verndargildis náttúru og menningarsögulegra minja og til hagkvæmni ólíkra nýtingarkosta með sjálfbæra þróun að leiðarljósi. Með rammaáætlun, sem lögfest var í stjórnartíð Samfylkingarinnar, voru skapaðar leikreglur um þetta. Þau lög og annað regluverk þarf að bæta með langtímasjónarmið og rétt komandi kynslóða í huga. Samfylkingin vill að markmið verði sett um orkuöflun sem byggt er á við afgreiðslu rammaáætlunar. Styrkja þarf stjórnsýslu orkumála og gera hana skilvirkari.   

Huga þarf að umhverfissjónarmiðum þegar kemur að minni virkjunum sem og landsgæðum og aðstæðum en ekki einungis út frá afkastagetu virkjunar. 

Samfylkingin vill að meginhluti raforkuframleiðslu á Íslandi verði áfram á hendi ríkis og sveitarfélaga og leggst gegn hvers kyns hugmyndum um einkavæðingu eða uppskiptingu Landsvirkjunar.

Styrkja þarf flutnings- og dreifikerfi raforku til að auka afhendingaröryggi og aflgetu um allt land og tryggja að innviðir standi undir þeim orkuskiptum sem fram undan eru í samgöngum og iðnaði. Setja þarf upp nýja byggðalínu og útrýma einföldum tengingum við þéttbýlisstaði. 

Samfylkingin vill jafna að fullu raforkukostnað milli þéttbýlis og dreifbýlis og fyrirbyggja að íbúar á köldum svæðum beri meiri kostnað af hitun húsnæðis en aðrir. Þannig stuðlum við að byggðajafnrétti og liðkum fyrir atvinnuuppbyggingu í hinum dreifðu byggðum. Setja þarf aukinn kraft í jarðhitaleit á köldum svæðum.

Sjónarmið náttúruverndar og kröfur um aðra landnýtingu en til hefðbundinnar orkuvinnslu gera að verkum að eðlilegt er horfa til nýrra orkugjafa við mótun stefnu um orkuöflun næstu áratugi. Þar er um að ræða vindorku, sólarorku og sjávarfallaorku. Samfylkingin telur nýtingu allra þessara orkugjafa koma til greina,að því gefnu að starfsemin lúti reglum um umgengni við náttúru, skipulag og framlag auðlindarentu til þjóðarinnar. Sólar- og sjávarorka eru spennandi orkukostir sem nú þegar þarf að kanna hvort og hvernig henta hérlendis. Vindorka er á hinn bóginn þegar orðinn raunhæfur kostur sem þarf að leggja grunn að með lagasetningu og skipulagsvinnu, en við nýtingu hennar þarf að gæta sérstaklega að umhverfisþáttum. Eðlilegt er að eignarhald stærri vindorkuvera sé í höndum opinberra aðila.

Samfylkingin telur nauðsynlegt að setja í lög ákvæði um að almenningur og almenn fyrirtæki hafi aðgang að forgangsorku frá orkuveitum. Einnig er eðlilegt að sett verði þak á arðsemi raforkusölu til heimila, á sama hátt og um sölu heits og kalds vatns.

Það er réttlætismál að orkufyrirtæki greiði fyrir aðgang að auðlindum og að hluti af tekjum renni til nærsamfélags vegna staðbundinna áhrifa af nýtingunni, óháð eignarhaldi og hvort sem orkuvinnslan nýtir vatnsafl, jarðvarma, vind eða aðra orkugjafa. Ein leið til að greiða fyrir uppbyggingu á flutningskerfi raforku er að afnema undanþágu frá fasteignasköttum til sveitarfélaga af orkumannvirkjum.