Ræða Kristrúnar um skýrslu Ríkisendurskoðunar

Virðulegi forseti.

Hv. ríkisstjórn virðist ekki hafa skynbragð á alvarleika þess máls sem við ræðum hér í dag. Skilaboðin frá hv. fjármálaráðherra eru þau að heilt yfir hafi Íslandsbankasalan gengið vel. Undir þetta taka hans liðsmenn. Og stuðningurinn heldur áfram að berast frá hv. forsætisráðherra við þetta ferli og við hv. fjármálaráðherra – hún virðist allt fyrir hann gera. Hann á þetta, hann má þetta. Hv. fjármálaráðherra slær sig til riddara ef vel gengur með sölu á banka, en hafnar alfarið ábyrgð nú þegar ljóst er að þessi bankasala er eitt stórt klúður frá upphafi til enda. Hv. forsætisráðherra heldur áfram sinni uppgjöf í pólitík, heldur áfram að stunda forystu í þágu hv. fjármálaráðherra í stað þjóðar, nýtir sér talpunkta úr Valhöll, segir sem flest orð um sem minnst, vekur upp takmarkaðar tilfinningar, tekur helst enga afstöðu – hefur hreinlega ekkert að segja um risastór mál. Þetta er ekki forysta, virðulegi forseti, þetta er eiginhagsmunasemi og flótti. Pólitík VG hefur breyst í verkefnastjórn utan um Sjálfstæðisflokkinn, sem hefur frítt spil í þessari ríkisstjórn. Það er svo miklu meira undir í þessu máli en einhverjir ráðherrastólar eða laskað traust til einstakra einstaklinga. Traust til stjórnmálanna hefur varla jafnað sig á þeim fjórtán árum sem liðin eru frá bankakrísunni. Traust til fjármálakerfisins er enn lágt. Það voru samþykkt sérlög um sölu ríkisins á eignarhlut í fjármálafyrirtækjum – sérstaklega til að fyrirbyggja þá stöðu sem nú er upp komin – til að auka traust. Til að skapa þá tilfinningu meðal almennings að tími fúsks, vanhæfni og klíkuskapar væri liðinn. Að fólk tæki verkefninu alvarlega. Enginn hér inni hefur áhuga á að eiga við svona mál. Þetta eru gífurleg vonbrigði. Þetta hefur ekkert með pólitíska hugmyndafræði í grunninn að gera – enda birtist það svo skýrt í könnunum almennings um þetta mál; þvert á flokka er fólk ósátt. 83% þjóðarinnar voru óánægð með bankasöluna, skv. skoðanakönnun Prósents síðasta vor. Þetta mál snýst um hæfni, ábyrgð, forystu. Ætlar enginn hér inni að taka ábyrgð á þessu klúðri?

Virðulegi forseti. Förum alveg aftur til ársins 2012 þegar lög um sölu ríkisins á eignarhlutum í fjármálafyrirtækjum voru samþykkt hér í þinginu. Þetta eru sérlög gagnvart öðrum lögum og skulu því ganga framar öðrum reglum sem kunna að gilda um sölumeðferðina. Í 3. grein sem ber yfirskriftina „meginreglur um sölumeðferð“ segir eftirfarandi: „Þegar ákvörðun er tekin um undirbúning og framkvæmd sölumeðferðar eignarhluta skal áhersla lögð á opið söluferli, gagnsæi, hlutlægni og hagkvæmni. Með hagkvæmni er átt við að leitað sé hæsta verðs eða markaðsverðs fyrir eignarhluti. Þess skal gætt að skilyrði þau sem tilboðsgjöfum eru sett séu sanngjörn og að þeir njóti jafnræðis.“ Spólum fram til síðasta vors. Þegar Bankasýslan hóf kynningu á sölunni á Íslandsbanka kom þar fram að stofnunin teldi að hagkvæmni, eða hæsta verð, væri forgangsmarkmiðið eða forgangsmeginreglan í söluferlinu. Þetta stóð í minnisblaði til ráðherra. M.a. var það ástæðan fyrir því að tilboðsleiðin var valin – til að hámarka verð. Það stendur skýrum stöfum í kynningu Bankasýslunnar að dreifð eignaraðild væri ekki aðalmálið, enda hefði það markmið náðst í frumútboðinu á Íslandsbanka á síðasta ári – bankinn væri nú þegar í dreifðri eign. Þetta viðhorf Bankasýslunnar var síðar staðfest á opnum fundi með fjárlaganefnd Alþingis þar sem fram kom að hagkvæmni, eða hæsta verð, trompaði að mati stofnunarinnar jafnræði. Athugið þetta: Hæsta verð væri forgangsmarkmið og því mætti horfa fram hjá jafnræði undir ákveðnum kringumstæðum ef þess þyrfti til að hámarka verðið. Daginn eftir útboðið á Íslandsbanka í mars síðastliðinn mætti hv. fjármálaráðherra í fjölmiðla og lýsti því yfir að salan hefði gengið framar vonum. Eðli fjárfesta hefði verið það sem skipti mestu máli, ekki endilega hæsta verðið. Þarna er strax komin þversögn við Bankasýsluna. En margir hugsuðu sem svo að e.t.v. væri nú eitthvað til í þessu hjá ráðherra – fyrst ákveðið var að halda lokað útboð, sem rökstyðja þarf sérstaklega enda meginreglan skv. lögunum að útboð sé opið en ekki lokað, þá hlyti markmiðið að vera að tryggja gott eignarhald. Og ef á annað borð ætti ekki að sækjast eftir hæsta mögulega verði, hlyti það að ráðast af því að fá inn bestu mögulegu fjárfestana í þetta verkefni. Stóra, stönduga, langtímafjárfesta. Þannig mætti rökstyðja lokað útboð. Þannig mætti rökstyðja að selja ekki alveg á hæsta verði. Hv. fjármálaráðherra lýsti því einmitt yfir í fjölmiðlum þennan sama dag, með leyfi forseta, „að horft hafi verið til þess að nýir eigendur vilji byggja bankann upp til lengri tíma í stað þess að leita að skjótfengnum gróða“. Hann sagði lífeyrissjóði hafa komið sterkt inn, með yfirgnæfandi meirihluta í þessu útboði – þetta voru hans orð. Þetta reyndist ekki rétt. Og hrollur fór um fólk þegar sögur fóru að berast sem síðar voru staðfestar, um að fjölda smárra fjárfesta hefði verið hleypt að á þessum afsláttarkjörum.

Hlutur lífeyrissjóðanna var ekki yfirgnæfandi, heldur þriðjungur. Og einkafjárfestar með minni tilboð var hátt í þriðjungur af þeim sem var hleypt að afslættinum. Afsláttur sem nota bene er ekki meitlaður í stein í svona ferli – heldur svigrúm til að veita ef þörf er á. T.d. ef laða á að stóra, stönduga fjárfesta sem taka á sig mikla markaðsáhættu með því að kaupa stærri hlut sem þeir ætla að halda á – fjárfesta sem standa með bankanum. Rök hv. fjármálaráðherra, sem voru í mótsögn við Bankasýsluna, um að hæsta verð væri ekki forgangsmarkmiðið, byggðu á því að eðli fjárfestanna væri aðalmálið. Þetta er lykilatriði: Þegar þeirri röksemdarfærslu er beitt er aðalatriði að jafnræði gildi innan þess kaupendahóps sem horft er til. Þetta er forskriftin í sérlögunum um söluna á fjármálafyrirtæki í eigu ríkisins; gagnsæi, hlutlægni, jafnræði. Og helsti rökstuðningurinn fyrir því að loka útboðinu til að byrja með – sem þurfti sterk rök til að gera yfir höfuð. Þessi saga skiptir máli virðulegi forseti. Því þjóðin sat eftir með þá tilfinningu síðast vor að óljóst hafi verið í hverja var hringt til að hleypa að þessum afsláttarkjörum. Óljóst var hvernig valið var úr tilboðum og hvernig þau voru skert – til að mæta umframeftirspurn eftir hlutabréfum í bankanum. Og óljóst var hvað raunverulega gekk á þetta kvöld þar sem verðið á hlutum ríkisins í Íslandsbanka var ákvarðað. Þessum spurningum þurfti að svara. Bæði til að auka traust á ferlinu. En einnig til að ganga úr skugga um að farið hafi verið að lögum, þeim sérlögum sem gilda um sölu á fjármálafyrirtækjum í ríkiseigu. Ekki opið ferli. Ekki gagnsætt. Ekki hæsta verð. Ekki jafnræði. Þetta var tilfinningin, þarna lá grunurinn. Gat það verið? Þetta eru þau atriði sem tiltekin eru sem meginreglur í lögunum. Og samkvæmt skýrslu Ríkisendurskoðunar var ekkert þeirra uppfyllt í þessu ferli. Sem er á ábyrgð hv. fjármálaráðherra.

Stjórnarandstaðan vildi skipa rannsóknarnefnd, til snúa við öllum steinum og teikna upp heildarmynd af ferlinu öllu. Hv. fjármálaráðherra stekkur þá til og kallar eftir stjórnsýsluúttekt á vegum Ríkisendurskoðunar. Eins og nafnið bendir til er stofnunin endurskoðandi ríkisins. Hlutverk ríkisendurskoðanda samkvæmt lögum er að hafa eftirlit með fjármálum og rekstri ríkisins. Þetta eftirlit er mikilvægt – og full ástæða til þess að það fari fram með tilliti til sölu Íslandsbanka – en það nær hins vegar alls ekki yfir það hvort fjármálaráðherra hafi vanrækt lagalegar skyldur sínar við söluna á Íslandsbanka og hugsanlega bakað sér lagalega ábyrgð af því tilefni. Þetta vissi hv. fjármálaráðherra og veit það enn í dag og það skýrir ef til vill hversu snöggur hann var að kalla eftir athugun Ríkisendurskoðunar á málinu. Með því að vísa málinu til Ríkisendurskoðunar er fjármálaráðherra að segja að málið snúist ekki um annað en nýtingu ríkisfjár og hagkvæmni og skilvirkni í rekstri ríkisins. Það er einfaldlega ekki rétt. Málið snýst um annað og meira: hvort fjármálaráðherra hafi farið eftir þeim lögum sem Alþingi setti um sölu eignarhluta ríkisins í m.a. Íslandsbanka þegar hann seldi 22,5% hlut í bankanum 22. mars sl. í lokuðu útboði. Um það verður að ræða.

Þrátt fyrir takmarkaðar heimildir Ríkisendurskoðanda, sem farið er yfir á fyrstu blaðsíðum skýrslunnar sem birtist í gær, er þar kveðið ansi fast að orði. Förum í gegnum þessi fjögur atriði úr lögunum: opið ferli, hæsta verð, gagnsæi, jafnræði.

1) Opið ferli: Ríkisendurskoðandi tekur fram í upphafi skýrslu sinnar að það sé ekki tekin afstaða til þess hvort rétt hafi verið að notast við aðrar söluaðferðir en tilboðsfyrirkomulag. Lokun útboðsins er ekki skoðuð. Þetta á etir að skoða.

2) Hæsta verð: Ríkisendurskoðandi kemst að þeirri niðurstöðu að hæsta verði hafi ekki verið tekið í útboðinu. Í skýrslunni kemur fram að ekki verði annað séð en að „verðmyndun í ferlinu hafi gefið tilefni til að ákvarða hærra leiðbeinandi lokaverð en gert var“. Sérstaklega er vikið að þeirri staðreynd að svo virðist sem ákvörðun lokaverðs hafi byggt á mikilvægi þess að halda erlendum fjárfestum inn í útboðinu – þrátt fyrir að umframeftirspurn hafi verið eftir hlutum í bankanum á hærra verði. Ríkisendurskoðun bendir á að hvergi hafi í markmiðum útboðsins verið tekið fram að erlendir aðilar ættu að ráða verðinu í ferlinu. Hér mætti halda því fram að rök hv. ráðherra um eðli fjárfesta hefðu öllu máli skipt. Þessir stöndugu, langtímafjárfestar sem vilji var fyrir að fá í eigendahóp bankans. Hver var svo raunin með þessa umræddu erlendu fjárfesta sem virðast hafa ráðið verðlagningu og þar með haldið aftur af hæsta mögulega verði? Jú, fréttir bárust um það stuttu eftir útboðið að sömu aðilar hefðu þá þegar selt sig út úr bankanum. Tekið snúning á ríkiseign. Og hverjir keyptu af þeim bréfin á hærra verð en fengust í útboðinu? Jú, það voru lífeyrissjóðir landsins – fólkið í landinu.

3) Gagnsæi: Mikið er hægt að segja um þetta efni; en nefnum bara nokkur atriði. Upplýsingagjöf til Alþingis var ábótavant samkvæmt skýrslu Ríkisendurskoðanda. Og þar er auk þess tekið fram að tekið hafi verið við tilboðum frá eignarstýringarörmum bankanna án þess að nöfn þeirra aðila sem raunverulega voru að baki kaupunum hafi verið gefin upp til söluaðila Bankasýslunnar. Svo ég vitni beint í skýrsluna: „Af þeim sökum gat Bankasýslan vart metið áhrif af sölunni með tillit til annarra markmiða hennar en forgangsmeginreglunnar um hagkvæmni eða hæsta verð“.

4) Jafnræði: Hér er aðeins fjallað um jafnræði innan þess hóps sem fékk yfirhöfuð aðgang að útboðinu – ekki stóra myndin um hvort útboðið ætti að vera opið eða lokað. Lögum samkvæmt átti fjármálaráðherra tryggja að jafnræðis væri gætt í útboðinu. Í skýrslu Ríkisendurskoðanda kemur fram að það hafi ekki verið gert og er niðurstaðan sú að „að ákvarðanir Bankasýslunnar um niðurskurð á tilboðum hafi að miklu leyti byggt á huglægum forsendum.“ Virðulegi forseti. Hver var tilfinning þjóðarinnar hér í vor? Hún var: ekki opið ferli, ekki hæsta verð, ekki jafnræði, ekki gagnsæi. Hver er niðurstaða Ríkisendurskoðanda: Ekki hæsta verð, ekki jafnræði, ekki gagnsæi. 

Tilfinning þjóðarinnar reyndist rétt — það er staðfest í þessari skýrslu. Hvað segir Ríkisendurskoðandi um lagalegu hliðina á fundi stjórnskipunar- og eftirlitsnefndar? Þaðer ekki í verkahring Ríkisendurskoðunar að skera úr um hvort vinnubrögðin hafi verið í samræmi við lög. Þetta stendur reyndar skýrum stöfum strax á bls. 3 í skýrslunni. Það að hv. forsætisráðherra og hv. fjármálaráðherra beri fyrir sig að hvergi sé neitt fullyrt um lögbrot í þessari skýrslu er algjör nauðvörn – og til marks um þau eru komin algjörlega út í skurð í þessu máli. Þetta er smjörklípa af feitustu sort. Hagsmunir ríkissjóðs virðast skaðaðir að mati Ríkisendurskoðunar. En það alvarlegasta er að þetta ferli hefur grafið undan trausti til stjórnvalda og til fjármálakerfisins, trausti sem var laskað fyrir. Það er nákvæmlega vegna þess hversu vel skýrsla Ríkisendurskoðanda er unnin sem við í stjórnarandstöðunni viljum að málið gangi lengra og að tekið verði á því hvernig þessi niðurstaða samræmist lögum um sölu ríkisins á hlutum sínum í fjármálafyrirtækjum. Þetta snýst ekki um nornaveiðar, pólitískar keilur eða einhvers konar árás á hv. fjármálaráðherra. Þetta snýst um traust, ábyrgð og hæfni. Þetta er ekki léttvægt mál, virðulegi forseti. Þetta er ekki persónulegt. Ef fólk telur að nú sé málinu bara lokið, eftir þessa skýrslu Ríkisendurskoðanda, þá er það stórkostlegur mislestur á ábyrgð stjórnmálamanna. Nú reynir á forystu í hv. ríkisstjórn. Fyrir hverja eru þau raunverulega að stjórna?