Sögulegt ágrip flokksins
Sagan
Aðdragandi
Ólíkt hinum Norðurlöndunum var enginn stór jafnaðarmannaflokkur starfandi á Íslandi mestalla 20. öldina heldur voru vinstri menn klofnir í smærri flokka. Hugmyndir um sameiningu vinstri manna í einn flokk sem gæti keppt við Sjálfstæðisflokkinn í fylgi voru þó ávallt lífseigar og í nafni þeirra var gjarnan stofnað til sérstakra klofningsframboða úr eldri flokkum sem áttu að ná fram þessu markmiði. Síðasta slíka framboðið var Þjóðvaki sem stofnaður var 1994 í því yfirlýsta markmiði að sameina íslenska jafnaðarmenn. Í kjölfar þingkosninganna 1995 fór umræða um mögulega samfylkingu af stað fyrir alvöru. Alþýðuflokkurinn var þá kominn í stjórnarandstöðu ásamt hinum vinstri flokkunum og vel heppnað sameiginlegt framboð vinstri manna og Framsóknarflokksins í sveitastjórnarkosningunum í Reykjavík 1994 og 1998 undir merkjum R-listans virkaði sem hvati á sameiningarviðræður.
Viðræður um sameiningu
Innan Alþýðuflokks og Þjóðvaka var stuðningur við sameiningu hvað mestur. Haustið 1996 voru þingflokkar þessara flokka sameinaðir undir nafninu „þingflokkur jafnaðarmanna“. Raunar gengu þrír af fjórum þingmönnum Þjóðvaka síðan aftur í Alþýðuflokkinn, Jóhanna Sigurðardóttir formaður Þjóðvaka var ein eftir. Þjóðvaki tók þannig ekki þátt í Samfylkingunni sem flokkur en Jóhanna gerði það sem einstaklingur. Í nóvember 1997 var haldinn flokksstjórnarfundur hjá Alþýðuflokknum og landsfundir hjá Kvennalista og Alþýðubandalagi um það hvort að hefja ætti sameiningarviðræður. Allir flokkarnir samþykktu það að gengið skyldi til viðræðna en mismikil eindrægni var í þeirri afstöðu milli flokka.
Alþýðuflokkurinn lýsti yfir afdráttarlausum stuðningi við sameiningarviðræður. Innan Kvennalistans var áherslumunur á milli kynslóða þar sem yngri kynslóðin reyndist tilbúnari til þátttöku í mögulegri samfylkingu en margar fyrrverandi og þáverandi þingkonur flokksins voru andvígar, meðal annars á þeirri forsendu að Kvennalistinn hafi verið hugsaður sem óháður hefðbundnum stjórnmálaöflum en með samfylkingu væri verið að skilgreina hann sem vinstri félagshyggjuflokk. Niðurstaðan varð að samþykkt var að ganga til sameiningarviðræðna með 36 atkvæðum gegn 18, í kjölfarið sögðu nokkrar af þeim konum sem höfðu verið andvígar sig úr flokknum. Það var í Alþýðubandalaginu sem að andstaðan reyndist hvað hörðust. Málefnaágreiningur réði þar mestu, margir óttuðust að flokkurinn væri að fórna hefðbundnum stefnumálum sínum og færast of langt til hægri með því að sameinast Alþýðuflokki en þessir tveir flokkar höfðu að ýmsu leyti ólíka stefnu. Alþýðuflokkurinn var t.d. jákvæðari gagnvart Atlantshafsbandalaginu og mögulegri aðild Íslands að Evrópusambandinu en Alþýðubandalagið. Af þessum sökum sögðu þrír þingmenn Alþýðubandalagsins sig úr flokknum og stofnuðu eigin vinstri flokk - Vinstri hreyfinguna-grænt framboð- sem skyldi leggja meiri áherslu á hefðbundnari vinstri gildi auk umhverfismála.
Alþingiskosningar
Samfylkingin bauð fram í fyrsta skipti í alþingiskosningunum 1999 sem kosningabandalag. Margrét Frímannsdóttir, þáverandi formaður Alþýðubandalags, gegndi þá hlutverki talsmanns. Flokkurinn hlaut þá 26,8% atkvæða sem var hæsta hlutfall atkvæða sem að vinstri flokkur hafði fengið í áratugi en þó 11% lægra en flokkarnir fjórir höfðu fengið samanlagt í kosningunum 1995. Vinstri grænir fengu 9,1% í sömu kosningum. Stofnfundur Samfylkingarinnar var haldinn 5. - 6. maí 2000 og varð hún þá að formlegum flokki, fyrsti formaðurinn var kjörinn Össur Skarphéðinsson.
Frjálslynt lýðræði var yfirskrift ræðu sem Ingibjörg Sólrún Gísladóttir hélt á flokksstjórnarfundi Samfylkingarinnar í febrúar 2003 í Borgarnesi. Ræðan, sem jafnan hefur verið kölluð Borgarnesræðan, var sú fyrsta sem Ingibjörg Sólrún hélt á þeim vettvangi og er talin ein áhrifamesta ræða íslensks stjórnmálamanns á seinni tímum. Ræðan þykir hafa markað tímamót í íslenskum samfélagi þar sem í henni sagði Ingibjörg Sólrún upphátt það sem margir vissu en þögðu um og jafnvel óttuðust að færa í orð: Að ríkisvaldinu væri beitt til að útdeila gæðum til valinna einstaklinga, íslensku samfélagi væri skipt í lið af ráðamönnum og leikreglur og val væru ólýðræðislegar. Með ræðunni setti Ingibjörg Sólrún á dagskrá kröfu um aukið gagnsæi og sanngirni í íslenskri stjórnsýslu og atvinnulífi.
Hér má lesa ræðuna í heild sinni.
Ingibjörg hafði þegar stigið mikilvæg skref í þessum efnum. Hún var á þessum tíma borgarstjóri í Reykjavík og hafði, nokkru áður en ræðan var flutt, fundað með fulltrúum olíufélaganna. Stjórnendurnir höfðu í sameiningu ákveðið að biðja hana, um að láta ekki kanadíska olíufyrirtækið Irving Oil hafa lóð í Reykjavík, þeir þyldu ekki samkeppnina. Ingibjörg Sólrún neitaði þessari beiðni olíufyrirtækjanna. Í embætti sínu afnam hún helmingaskiptakerfi Sjálfstæðis- og Framsóknarflokks í Innkaupastofnun Reykjavíkur og setti útboðsreglur í staðinn. Sanngirni og gagnsæi voru þær leiðir sem hún notaði til að bæta rekstraskilyrði atvinnugreina í borginni, þær leiðir hugnuðust forystumönnum fyrirtækja og samtaka atvinnurekenda vel og urðu til farsæls samstarfs. Með Borgarnesræðunni tilkynnti Ingibjörg Sólrún að þessi vinnbrögð vildi hún ekki aðeins innleiða í borginni heldur ætti að innleiða þau í íslensku samfélagi.
Pólitískir andstæðingar Ingibjargar Sólrúnar og Samfylkingarinnar hafa margoft snúið út úr orðum hennar og gripið til uppspuna máli sínu til stuðnings sem ekki verður rakinn hér. Ófrægingin á pólitísku erindi Samfylkingarinnar, Borgarnesræðunni og konunni sem hótaði að trufla helmingaskipti gömlu flokkanna og spillinguna, var markviss en er auðhrakin með staðreyndum.
Sannleikurinn er sá að Borgarnesræðan og margar síðari ræður Ingibjargar Sólrúnar byggðu á reynslu hennar og sýn á það hvernig fara á með vald. Það er í gegnum frjálslynt lýðræði þar sem réttur minnihlutans er virtur, þar sem leikreglur tryggja almannahagsmuni og jafnræði einstaklinga.
Í kosningunum 2003 vann Samfylkingin góðan sigur, fékk 31% atkvæða en það var í fyrsta sinn í 70 ár sem annar flokkur en Sjálfstæðisflokkurinn náði þriðjungs fylgi kjósenda. Samfylkingin fékk flest atkvæði í tveimur kjördæmum og bætti við sig í öllum kjördæmum nema norðvesturkjördæmi.
Hugmyndafræðin
Meginstefna Samfylkingarinnar er jöfnuður, sjálfbærni og friður. Flokkurinn sér hlutverk stjórnvalda að koma fram við almenning af virðingu og gæta jafnræði í samfélagi þar sem allir einstaklingar geta notið hæfileika sinni á eigin forsendum. Samfylkingin vill tryggja að íslenskt samfélag geti tryggt sambærileg lífsgæði og eru í nágrannalöndunum og sé nútímalegt og framsækið. Nýting auðlinda á að vera sjálfbær og umhverfisvæn. Íslensk utanríkisstefna á að tryggja náin samskipti við umheiminn og stuðla að auknum jöfnuði, sjálfbærni í notkun auðlinda og virðingu fyrir umhverfinu á heimsvísu.
Flokksskipulag
Æðsta stjórn Samfylkingarinnar er landsfundur flokksins sem haldinn er á tveggja ára fresti og hefur hann vald yfir stefnumál, lög og starf hennar. Á milli landsfunda fer flokksstjórn sem kosin er á landsfundi með æðsta vald flokksins. Innan stjórnarinnar er formaður, varaformaður, ritari, gjaldkeri, þingflokksformaður, formaður sveitarstjórnarráðs og formaður framkvæmdastjórnar. Innan flokksins eru 57 aðildarfélög og auk þeirra eru 17 aðildarfélög innan ungliðahreyfingar flokksins, Ungra jafnaðarmanna. Aðildarfélögin skipa fulltrúa á landsfund sem hafa atkvæðarétt á ályktunum, stefnubreytingum og lagabreytingum sem samþykktar eru. Formaður og varaformaður eru hins vegar kosnir af öllum félögum flokksins og er Samfylkingin einn flokka á Íslandi til þess að opna kosningu formanns til allra flokksmanna.